O Pazo de Fontefiz, situado no Val da Peroxa (parroquia de Barra, Coles) está construído con perpiaños de granito e planta en forma de “U” con patio interior, escudo e cheminea de máis de seis metros de altura; ten tamén dous reloxos de pedra e unha capela con retablo barroco. O pazo consta de dúas partes, unha destinada a actividades agrícolas e outra para zona residencial.

Dende o século XVIII tiña auga canalizada para servizo da casa grazas á construción dunha presa; naquela época constrúense tamén as cortes, o hórreo e o retablo da capela converténdose nun exemplo de arquitectura barroca e nun centro económico rendista, símbolo e sede dunha liñaxe.

O nome de Fontefiz aparece por primeira vez no século X, na carta de fundación do mosteiro bieito de San Miguel de Bóveda, onde se cita o Casal de Fonte Felici, e entre 1597 e a primeira metade do século XVIII foi forero do mosteiro de San Clodio.

A orixe da casa remóntase a finais do século XVI e é claramente clerical, fórmase a partir de bens eclesiásticos esencialmente, e de compras ao campesinado. O fundador de Fontefiz Gregorio de Nóboa, fillo de Pedro de Bóveda de Nóboa -abade de San Xes da Peroxa- e de Francisca Vázquez de Puga, impulsou a casa en San Xes da Peroxa pero unha das súas fillas, Elvira Díaz de Cadórniga, é a que recibiu como dote –en 1606– o lugar de Fontefiz e o converteu definitivamente na casa solariega.

Unha segunda etapa, coincidente co esplendor da fidalguía galega, abrangue os dous últimos terzos do XVII e todo o século XVIII. O patrimonio de Fontefiz creceu por compras, ao compás das crises de subsistencia, e tamén por algúns dotes matrimoniais das mulleres da familia. Predominaban as rendas de tipo foral e como fidalgos eran intermediarios entre o campesiñado e as entidades eclesiásticas. A principios do XVIII o patrimonio era de case mil ferrados de centeo e case cincuenta moios de viño, percibíanse rendas en catro concellos Vilamarín, A Peroxa, Coles e Carballedo.

O século XIX foi unha época de cambios para a fidalguía que se vai resentir das transformacións da sociedade liberal. Pedro Ventura de Puga (1775-1866) convértese nun rendista cando toma posesión dos bens de Fontefiz e Nande en 1805, ao morrer o seu pai, e será o último señor da casa. Como rendista intentará manter o seu status nobiliario e por iso participará na vida política e beneficiarase dos privilexios do liberalismo censatario que reserva aos propietarios de terras a renda foral. Aínda así, non foi capaz de manter a categoría de “nobre” como o seu pai pero si recibía o nome de “señor” do Pazo de Fontefiz. Pedro Ventura de Puga representou a conexión do poder político, económico e social e a forza dos poderes locais daquel período.

LEIRÓS DE LA PEÑA, Paz; Un fidalgo galego no cambio de século. Pedro Ventura e o Pazo de Fontefiz.

Anexo 35 do Boletín Auriense. Grupo Marcelo Macías. 2015